Mộc
Nhân – Lê Đức Thịnh
Chúng
ta đã đều biết đến câu thành ngữ “Ếch
ngồi đáy giếng” ám chỉ những người hiểu biết nông cạn nhưng lại luôn muốn
chứng tỏ mình tài giỏi hơn người nên
khoác lác, ba hoa và cuối cùng nhận lãnh một hậu quả.
Thành
ngữ trên có nguồn gốc từ một ngụ ngôn dân gian: Có một con ếch, do một sự ngẫu
nhiên nào đó, ngay từ khi sinh ra đã ở trong một cái giếng nọ. Sống cùng với
ếch ở trong giếng chỉ có vài con nhái, cua, ốc nhỏ. Từ dưới đáy giếng nhìn lên,
ếch ta chỉ thấy một khoảng trời bé bằng cái vung. Nó nghĩ: Tất cả vũ trụ chỉ có
vậy, vì thế ếch tự coi mình là chúa tể. Hàng này, nó cất tiếng kêu ồm ộp làm
vang động cả giếng khiến các con vật bé nhỏ kia hoảng sợ. Nó càng lấy làm oai. Nhưng
năm ấy có một trận mưa thật to. Nước trong giếng dềnh lên, tràn vào bờ, đưa ếch
ta ra ngoài. Quen thói cũ, ếch nhâng nháo nhìn lên trời, nó bỗng thấy cả một
bầu trời rộng lớn hơn nhiều cái khoảng trời nó vẫn thấy. Ếch ta không tin và
thấy bực bội vì điều đó. Để ra oai, nó cất tiếng kêu ồm ộp. Vị chúa tể hy vọng
là sau những tiếng kêu của mình, mọi thứ phải trở lại như cũ. Nhưng bầu trời
vẫn là bầu trời. Còn con ếch vì mải nhìn lên trời đã không chú ý đến xung quanh
nên đã bị một con trâu đi qua dẫm bẹp.
Câu chuyện đã đặt
ra mấy vấn đề:
- Về môi trường sống tự nhiên: ếch sống
trong môi trường giếng, có thể do ngẫu nhiên mà cũng có thể là do sở thích của
họ hàng nhà ếch nữa (Giếng đâu thì ếch đó). Môi trường này có ảnh hưởng đến tính cách,
nhận thức của đối tượng, như dân gian nói “ở bầu thì tròn, ở ống thì
dài”.
- Về môi trường xã hội: sống cùng với ếch
ở trong môi trường tự nhiên là cái giếng có một “cộng đồng xã hội” gồm: nhái,
cua, ốc nhỏ … nhưng ếch nhâng nháo, xấc xược tự coi mình là chúa tể và lấy đó làm oai. Như vậy ếch
đã làm vẩn đục môi trường xã hội. Quan hệ ứng xử công bằng, văn minh, hiểu biết
giữa “chúa tể” ếch với cư dân đã bị phá vỡ. Tiếng kêu ồm ộp làm vang động cả
giếng khiến các con vật bé nhỏ hoảng sợ là kiểu ngôn ngữ “miệng nhà quan có gan có thép”.
- Về nhận thức thế giới: vì ếch sống
trong môi trường như vậy nên nó nhìn thế giới bên ngoài qua cái miệng giếng. Vì
vậy ếch hiểu biết ít do điều kiện tiếp xúc hẹp. Nhưng bi kịch của ếch là đã
không nhận ra điều đó, ếch cho mình tài giỏi hơn người, thật đúng là “thùng rỗng kêu to”.
- Về tính cách: ếch thể hiện rõ tính chủ
quan trong suy nghĩ, lời nói và hành động. Với cộng đồng ếch huênh hoang, hợm
hĩnh “coi trời bằng vung”.
Bốn yếu tố này có
mối quan hệ điều kiện – kết quả hoặc nguyên nhân – hậu quả với nhau. Cái này là tiền đề cho cái
kia.
Một triết gia nào
đó đã nói: sự
lặp lại lần thứ nhất là một bi kịch, lặp lại lần thứ hai là một hài kịch.
Cuộc đời của ếch phải chẳng đi từ bi kịch đến hài kịch. Cái kết cục
của ếch chẳng ai xót thương mà nó lại mang tính hài hước để giúp chúng ta đi đến một bài
học ngụ ngôn: số phận của những người thiếu hiểu biết do nhận thức kém mà lại
huênh hoang, hợm hĩnh thì sẽ phải trả bằng những thất bại chua xót khi tiếp xúc
với thực tiễn phong phú và sinh động, mà khi hiểu ra thì sự đã rồi.
Chung
quanh chúng ta có rất nhiều người mắc chứng bệnh
“ếch ngồi đáy giếng” ở một mức độ nào đó. Nguyên nhân không chỉ do môi
trường tự nhiên mà còn do môi trường xã hội, môi trường giáo dục, với người lớn
thì do cả môi trường công tác bao gồm cả địa vị, chức vụ, quyền hạn, các mối
quan hệ … Tôi được biết trong co quan nọ có một cô là vợ xếp. Vì là vợ xếp nên
mọi người cũng có phần kiêng nể, lâu ngày cô ta sinh ra thói hợm mình cho rằng
mình giỏi hơn người. Cái gì mình nói cũng là đúng, ai góp ý cũng chẳng nghe,
thậm chí là lí sự cùn “cãi chày cãi cối”.
Đó cũng là một kiểu “ếch ngồi đáy giếng”
khôi hài khá phổ biến trong cơ quan công sở hiện nay.
Tôi
nghĩ vấn đề ếch ngồi đáy giếng này chỉ có thể thay đổi bằng nhận thức. Điều
quan trọng là chúng ta cần biết chúng ta dốt và cố gắng học hỏi. Phải có tính
khiêm nhường, điều gì biết thì nói biết còn điều gì không biết thì bảo không
biết, đó cũng là một cách để thoát khỏi tình trạng “ếch ngồi đáy giếng”.
Hegel – triết gia
Đức nói: “Cái gì hợp lý thì tồn tại, cái gì tồn tại thì hợp lý”. Ếch bị một con
trâu đi qua dẫm bẹp là một kết thúc hợp lí bởi kiểu tư duy của ếch không thể
tồn tại theo logic của tư duy.
Người ta chia ra “Năm mức độ
dốt” (Five orders of ignorance) như
sau:
- Dốt
độ 0: hay là không dốt - là có kiến thức về một
lĩnh vực nào đó và có thể chứng minh được kiến thức của mình.
- Dốt độ 1: là loại thiếu kiến thức nhưng phải biết là mình thiếu kiến thức. Thiếu kiến thức nhưng có nhận thức,
vậy cũng chưa đến nỗi nào. Thiếu kiến thức thì khiêm tốn, cố gắng học hỏi để mở
rộng hiểu biết.
- Dốt độ 2: thiếu nhận thức - dốt mà
còn không nhận thức được mình dốt. Có lẽ trường hợp “cô vợ xếp” tôi kể trên đây
là loại này. “Ếch ngồi đáy giếng” là
kiểu dốt độ 2. Loại này khá phổ biến trong xã hội. Tai hại hơn là họ rất tự tin
vào “hiểu biết sai” của mình, đôi khi trích dẫn cả nguồn tư liệu sai trái để
bao biện cho mình do không thẩm định được độ tin cậy của tư liệu. Có khi lấy
cái sai của mình để “dạy bảo” người khác.
- Dốt độ 3: thiếu quá trình - có nghĩa
là không chỉ không biết mình không biết, mà còn không có cách nào để cải thiện
tình trạng đó. Tôi e rằng trường hợp “cô vợ xếp” kể trên nếu không biết tự nhận
thức thì sẽ chuyển từ dốt độ 2 sang dốt độ 3.
- Dốt độ 4: dốt toàn diện – loại này xin miễn bàn. Dân gian có chuyện vui “Dốt có
chuôi” để hài kịch hóa loại dốt này.
Ếch ngồi đáy giếng, coi trời bằng vung không chỉ là
nhận xét khái quát về những người không
biết tự lượng cái nhìn hạn hẹp của mình hay không biết cái tri thức bị giới hạn
của mình trước cái bao la rộng lớn của tri thức nên đã có những suy đoán hồ đồ
về sự vật. Tuy nhiên cũng có thể coi như đây là một định luật tâm lý học: sự vật được tri giác như thế nào là do nơi
vị trí đứng của chủ thể tri giác.
Con ếch chưa ra
khỏi cái giếng bao giờ, nó không biết rằng thế giới bên ngoài rộng lớn lắm khó
khăn nhiều lắm, mọi thứ tuyệt vời lắm. Khoảng cách từ miệng giếng đến bầu trời
là chặng đường nhận thức thế giới không dễ dàng gì nếu ta không gạt bỏ tự ngã, cố
chấp và biết cầu thị, …
Hegel
nói: “Ai nhìn nhận thế
giới một cách hợp lý thì thế giới cũng nhìn nhận người đó một cách hợp lý”.
Đó là một chân lí.
Mời đọc bài liên quan : Bàn về sự dốt
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét